GIỚI THIỆU VỀ VĂN HÓA ÓC EO QUA MỘT SỐ QUYỂN SÁCH

    Vương quốc Phù Nam – Văn hóa Óc Eo – Kinh đô Na Phất Na

    Vào thời Pháp thuộc, nhà khảo cổ học Louis Malleret (thuộc viện Viễn Đông Bác Cổ Pháp) đã tiến hành một cuộc khai quật có ý nghĩa lịch sử tại vùng đất Óc Eo – Ba Thê (nay thuộc huyện Thoại Sơn, tỉnh An Giang). Và Loius Malleret đã tìm ra dấu tích của vương quốc Phù Nam. Ông đã đặt tên cho nền văn hóa của vương quốc này là văn hóa Óc Eo. Sự bí ẩn của Phù Nam dần lộ diện ra ánh sáng. Từ đây, Louis Malleret đã đặt nền móng cho những cuộc khảo cổ của các thế hệ sau, khôi phục lại hình dáng của vương quốc Phù Nam, với một nền văn hóa cổ mang tầm vóc quốc tế – văn hóa Óc Eo.

    Vương quốc Phù Nam là một vương quốc cổ ở Đông Nam Á, tồn tại từ thế kỷ I đến thế kỷ VII sau Công nguyên, có diện tích bao trùm từ Nam bộ Việt Nam qua Campuchia, Thái Lan, phía nam Lào, một phần phía đông Myanmar và một phần phía nam Malaysia ngày nay.

    Theo quyển sách Na Phất Na – Kinh đô đầu tiên và cuối cùng của Vương quốc Phù Nam của nhóm tác giả Đặng Văn Thắng - Nguyễn Hữu Giềng và Hà Thị Sương, Vương quốc Phù Nam được hình thành từ các tiểu quốc trong một mạng lưới gọi là mandala, mà tiểu quốc đầu tiên là Na Phất Na (Nafuna/Naravara-nagara)(vùng đất này ngày nay thuộc thị trấn Óc Eo, huyện Thoại Sơn, tỉnh An Giang). Từ Na Phất Na phát triển rộng ra hình thành tiểu quốc "Chinh phục từ đầm lầy" (Đồng Tháp), tiểu quốc Cát Tiên (Lâm Đồng) và các tiểu quốc khác nằm ngoài lãnh thổ Việt Nam ngày nay.

    Với vai trò quan trọng về kinh tế và tôn giáo, tiểu quốc Na Phất Na đã từng hai lần trở thành kinh đô của Vương quốc Phù Nam. Từ nửa cuối thế kỷ I đến đầu thế kỷ III, thời gian khoảng 200 năm, Na Phất Na (Óc Eo) là kinh đô đầu tiên của vương quốc Phù Nam và là kinh đô lớn nhất của vương quốc Phù Nam (với diện tích 450 ha). Từ năm 550 đến giữa thế kỷ VII, thời gian khoảng 100 năm, Na Phất Na lại một lần nữa trở thành nơi ở, cai trị của các vua Phù Nam và là kinh đô cuối cùng của vương quốc Phù Nam. Tổng cộng có khoảng 300 năm, Na Phất Na (Óc Eo) là kinh đô của vương quốc Phù Nam.

    Về tên gọi Na Phất Na (Naravara-nagara), có hai văn bia khắc trên đá cho biết tên gọi hai quốc gia: Kuruumba-nagara và Naravara-nagara. Naravara-nagara được ước đoán là vùng thấp, ven biển. Theo các nhà nghiên cứu, Naravara-nagara (Na Phất Na) chính là khu vực có trung tâm là Óc Eo – Ba Thê.

    Tiểu quốc (hay kinh đô) Na Phất Na là vùng trung tâm trong mandala, được xác định là vùng địa lý ở sông Hậu. Trung tâm là thành phố cảng Óc Eo (nay thuộc huyện Thoại Sơn, tỉnh An Giang), với tiền cảng là di chỉ Nền Chùa (nay thuộc huyện Tân Hiệp, tỉnh Kiên Giang). Thời bấy giờ, mực nước biển cao hơn hiện tại, Louis Malleret ước đoán đường bờ biển nằm sát tận tiền cảng Nền Chùa.

    Cư dân văn hóa Óc Eo

    Theo quyển sách Di tích khảo cổ học Nền Chùa do sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch Kiên Giang ấn hành năm 2009, bà Émilienne Genet-Varcin - thuộc viện Viễn Đông Bác Cổ Pháp - cho rằng 6 sọ người tìm thấy ở di tích Trăm Phố (Cạnh Đền, xã Vĩnh Phong, huyện Vĩnh Thuận) thuộc tộc người Nguyên Mã Lai (Proto-malais) – giống với loại hình chủng tộc của những cư dân Thượng nói tiếng Mã Lai – Đa Đảo ở Tây Nguyên.

    Quyển sách Na Phất Na – Kinh đô đầu tiên và cuối cùng của Vương quốc Phù Nam  đã nhận định, Óc Eo - Ba Thê là nơi hội tụ của nhiều cộng đồng người khác nhau từ vùng cao xuống (di tích An Sơn, Rạch Núi, Gò Cao Su, Gò Ô Chùa,... thuộc tỉnh Long An ngày nay), từ ven biển - hải đảo vào (di tích Giồng Cá Vồ, Giồng Phệt, Giồng Lớn,... nay thuộc huyện Cần Giờ, Thành phố Hồ Chí Minh). Trong quá trình lao động, sinh sống, họ đã có mối quan hệ, giao lưu và tiếp thu một cách hài hòa với các nền văn hóa từ bên ngoài, đặc biệt là từ Ấn Độ, để tạo dựng lên một nền văn hóa có đặc trưng riêng.

    Thư tịch cổ phân biệt rõ Phù Nam với Chân Lạp. Phù Nam là quốc gia ven biển mà trung tâm là vùng Nam Bộ Việt Nam ngày nay, cư dân chủ thể là người Mã Lai - Đa Đảo. Nước Chân Lạp của người Khmer, là một thuộc quốc của Phù Nam.

    Trung tâm quyền lực về kinh tế - tôn giáo dạng "đô thị"

    Khu di tích Óc Eo - Ba Thê có diện tích lớn cùng với hệ thống đường nước cổ dẫn đến các khu vực xung quanh, nhiều kiến trúc đền xây bằng đá, gạch hay sự kết hợp giữa đá và gạch, kiến trúc nhẹ dựng bằng gỗ có kích thước lớn, nhiều tượng thờ, linh vật thờ, nhiều di vật đẹp và quý hiếm... đó chính là những biểu hiện cho thấy đây là trung tâm quyền lực về kinh tế - tôn giáo dạng "đô thị".

    Về kinh tế, vùng đất Óc Eo từng là một cảng thị quốc tế sầm uất, nằm trên con đường giao thương huyết mạch giữa phương Đông và phương Tây thời cổ đại, hay còn gọi là “con đường gia vị”. Bởi các yếu tố như kỹ thuật hàng hải, điều kiện tự nhiên đã buộc các thuyền buôn phải dọc theo con đường bờ biển theo bờ vịnh Bengal, duyên hải Miến Điện, Thái Lan, Mã Lai băng qua eo biển Malacca giữa Mã Lai, Sumatra phía Bắc Java rồi đến Campuchia và Việt Nam trước khi đi Quảng Châu, Phúc Châu, Nagasaki.

    Về tôn giáo, trong quá trình Ấn Độ hóa, niềm tin vào các vị thần Ấn giáo ngự trị, với nhiều tượng Vishnu, Shiva, Brahma, hay các hình tượng liên quan đến "Tam vị nhất thể" thể hiện trên Linga-Yoni, Nandin, Garuda, Hari-Hara, Surya, Ganesa,... Tồn tại song song với Ấn giáo là Phật Giáo. Phật giáo được du nhập vào đây ở cả hai dạng Tiểu Thừa và, sau đó là Đại Thừa.

    Từ khi được phát hiện cho đến nay, nhiều cuộc khai quật các di chỉ thuộc nền văn hóa Óc Eo đã diễn ra trên khắp đồng bằng Nam Bộ. Các nhà khảo cổ đã phát hiện rất nhiều loại hình di tích, di chỉ như: di tích kiến trúc, di chỉ cư trú, di chỉ xưởng; nhiều di vật có giá trị như: tượng thờ, đồ gốm, đồ trang sức, vàng lá, con dấu,…

    Về di tích kiến trúc, nền văn hóa Óc Eo chỉ còn 03 đền tháp tồn tại. Ở miền Tây Nam Bộ, duy nhất một đền thờ Óc Eo đứng vững đến ngày nay, đó là tháp Vĩnh Hưng (Bạc Liêu). Tại Tây Ninh còn bảo tồn hai tháp cổ thời Hậu Óc Eo là tháp Chót Mạt và tháp Bình Thạnh. 

    Các nhà khảo cổ cũng đã phát hiện phế tích các đền thờ có quy mô lớn như: đền thần Shiva Gò Cây Trôm, đền thần Mặt trời Surya Gò Cây Thị, đền thờ bộ ba vị thần Brahma-Vishnu-Shiva Gò Út Trạnh (Óc Eo – An Giang),... Tại di tích Nền Chùa (Kiên Giang) cũng phát hiện các phế tích đền thần, bên cạnh đó còn phát hiện một loại di tích gọi là Ao Thần (Brahma Kund/Stepped Pond) để trữ nước phục vụ nhu cầu tín ngưỡng tôn giáo và sinh hoạt cho người dân.

    Chính nhờ vị trí một trung tâm kinh tế - tôn giáo, đời sống vật chất và tinh thần cư dân văn hóa Óc Eo rất phong phú. Cảng thị Óc Eo hình thành từ một xã hội nông nghiệp lúa nước. Các dấu tích đường nước cổ tạo thành một mạng lưới chằng chịt hình nan hoa, nối liền cảng thị Óc Eo và tiền cảng Nền Chùa, mục đích chính là để phục vụ nông nghiệp và giao thông đường thủy. Vì tính quan trọng của đường thủy, Cư dân văn hóa Óc Eo chủ yếu sinh sống trên nhà sàn dọc các kênh rạch. Họ chăn nuôi các loại gia súc, gia cầm. Voi được thuần phục để phục vụ cho hoàng gia Phù Nam, như trong Nam Sử của Trung Hoa đã đề cập tới: “Vua nước họ đi đâu cũng cưỡi voi; cung tần, kẻ hầu đều cưỡi voi”.

    Cư dân văn hóa Óc Eo có nền thủ công nghiệp phát triển với nhiều ngành nghề như: làm đồ gốm, gạch, ngói; nghề mộc, đóng thuyền; nghề dệt; nghề điêu khắc tượng gỗ và tượng đá; nghề luyện kim và làm đồ trang sức. Nhiều di chỉ xưởng chế tác của cư dân văn hóa Óc Eo đã được tìm thấy như: xưởng chế tác tượng Phật bằng gỗ ở di tích Gò Tháp (Đồng Tháp), xưởng chế tác trang sức ở di tích Nhơn Thành (Cần Thơ), lò gốm ở di tích Nền Vua (Kiên Giang).

    Trong đó, nghề điêu khắc đã giúp họ tạo nên những kiệt tác tượng thờ Ấn giáo và Phật giáo, còn nghề luyện kim và làm đồ trang sức đã đóng góp một phần không hề nhỏ cho sự giao thương quốc tế: trang sức bằng vàng và các loại đá như thạch anh/mã não/thủy tinh có lẽ là một sản thương mại nổi tiếng tại cảng thị Óc Eo của kinh đô Na Phất Na, vương quốc Phù Nam.

Phù Nam cũng khẳng định vị thế của mình bằng việc đúc tiền để phục vụ giao thương trong và ngoài nước. Đồng tiền bạc Phù Nam được tìm thấy ở Óc Eo, Campuchia, Thái Lan, Myanmar và cả ở bán đảo Mã Lai.

    Minh chứng cho sự giao thương rộng rãi với quốc tế, tại Óc Eo cũng như Nền Chùa, các nhà khảo cổ đã phát hiện các di vật có nguồn gốc từ nước ngoài: với chất liệu kim loại, có tiền và huy chương bằng vàng La Mã, đèn đồng Ba Tư, gương đồng thời Hán,… với chất liệu gốm, có gốm La Mã, Ấn Độ, Trung Quốc, vùng Tây Á…

    Sự suy tàn của vương quốc Phù Nam

    Nước Phù Nam, với nền văn hóa Óc Eo rực rỡ, chính thức biến mất khỏi bản đồ thế giới vào thế kỷ VII sau Công Nguyên. Cho đến nay, sự biến mất của Phù Nam vẫn còn là điều bí ẩn.

    Theo góc độ lịch sử, một thư tịch cổ Trung Hoa là Tùy thư đã chép rằng: “Nước Chân Lạp ở về phía Tây Nam nước Lâm Ấp, nguyên là một chư hầu của Phù Nam. Vua nước ấy là Ksatriya Citrasena đánh chiếm và tiêu diệt Phù Nam.”

    Tuy nhiên, đây không phải lý do duy nhất khiến Phù Nam sụp đổ. Quyển sách Na Phất Na – Kinh đô đầu tiên và cuối cùng của Vương quốc Phù Nam đã dẫn lại những lý giải của Giáo sư Phan Huy Lê về sự suy yếu và sụp đổ của nước Phù Nam:

-        Do quan hệ thần phục lỏng lẽo nên mỗi khi các nước thành viên phát triển và lớn mạnh thì các mâu thuẫn trong nội bộ đế chế sẽ phát sinh và làm suy yếu đế chế.

-        Do sự phát triển của nghề hàng hải và kinh tế các nước trong khu vực Đông Nam Á lục địa và hải đảo, hải trình qua eo biển Kra chuyển dần xuống phía Nam qua eo biển Malacca (Maleka) và Sunda.

-        Theo một số nhà địa chất học, trong giai đoạn Holocen muộn, có một đợt biển tiến quy mô nhỏ ở Đồng bằng Nam Bộ, gọi là biển tiến Holocen IV. Nếu đợt biển tiến này được xác nhận thì đây cũng là một nhân tố thiên nhiên ảnh hưởng đến sự tồn vong của nước Phù Nam.

    Các lớp gạch tại phế tích đền thờ Gò Cây Thị có thể ẩn chứa manh mối về sự sụp đổ của Phù Nam. Mùa nắng, tại đây, các lớp gạch xuất hiện muối kết tủa trắng cả bề mặt. Cùng dữ kiện về đợt biển tiến Holocen IV, các nhà khảo cổ đã nhận định rằng đợt biển tiến này đã âm thầm nhấn chìm cảng thị Óc Eo, toàn bộ kiến trúc đền tháp Gò Cây Thị cũng chìm trong biển nước. Cư dân Óc Eo phải di cư lên những khu vực cao hơn để rồi hòa tan vào các sắc tộc khác. Trong thời gian này, toàn bộ vùng cảng thị bị nước biển phá hủy hoàn toàn. Đến thời biển thoái tiếp sau đó, hoạt động bồi lắng phù sa mới trên vùng đồng bằng Sông Cửu Long diễn ra, để mảnh đất phương Nam kéo dài đến mũi Cà Mau có được dáng hình như ngày hôm nay.

    Và rồi vương quốc Phù Nam biến mất, quá khứ vàng son của một vương quốc cổ từng phát triển thịnh vượng với cảng thị Óc Eo bị chôn vùi…

    Để rồi ngàn năm sau, hậu thế với tấm lòng hiếu cổ đã mang dáng hình của một vương quốc cổ ra ánh sáng, với công lao ban đầu của các học giả từ viện Viễn Đông Bác Cổ Pháp. Sau đó là các nhà khoa học, nhà nghiên cứu, nhà khảo cổ Việt Nam, đã tiếp nối, gìn giữ những dấu tích còn lại của một vương quốc với tên gọi Phù Nam, với nền văn hóa Óc Eo rực rỡ. Các di tích, hiện vật văn hóa Óc Eo được gìn giữ, bảo tồn, và khẳng định sự quý giá khi được công nhận là di tích quốc gia, bảo vật quốc gia. Bằng sự nỗ lực và vun đắp của nhiều thế hệ, Tháng 01/2022, UNESCO chính thức đưa Khu di tích khảo cổ Óc Eo - Ba Thê vào danh sách dự kiến xây dựng hồ sơ đề cử Di sản Văn hóa thế giới.

    Những quyển sách về Văn hóa Óc Eo mà Thư viện tỉnh Kiên Giang đang trưng bày và phục vụ:

    Khảo cổ học Đồng bằng sông Mê Kông, tập II: Văn minh vật chất Óc Eo – Louis Malleret – Viện Viễn Đông Bác cổ Pháp – NXB Tổng hợp Thành phố Hồ Chí Minh (2021).

    Khảo cổ học Đồng bằng sông Mê Kông, tập III: Văn minh Phù Nam – Louis Malleret – Viện Viễn Đông Bác cổ Pháp – NXB Tổng hợp Thành phố Hồ Chí Minh (2023).

    Di tích khảo cổ học Nền Chùa – Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Kiên Giang (2009).

    Di tích khảo cổ học Giồng Xoài – Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Kiên Giang (2009).

    Di tích khảo cổ học thời văn hóa Óc Eo – hậu Óc Eo trên đất An Giang – Phạm Đức Mạnh chủ biên – NXB Đại học Quốc gia TP.HCM (2019).

    Na Phất Na – Kinh đô đầu tiên và cuối cùng của vương quốc Phù Nam – Đặng Văn Thắng, Nguyễn Hữu Giềng & Hà Thị Sương – NXB Đại học Quốc gia TP.HCM (2022).

    Gốm cổ Óc Eo – bí ẩn từ lòng đất – Ban Quản lý Di tích văn hóa Óc Eo tỉnh An Giang (2018).

    Lược sử vùng đất Nam Bộ Việt Nam – GS.TSKH Vũ Minh Giang (Chủ biên) – NXB Đại học Quốc gia TP. Hồ Chí Minh (2019).

    Hỏi đáp về lịch sử vùng đất Nam Bộ Việt Nam – GS.TS Nguyễn Quang Ngọc (chủ biên) - NXB Đại học Quốc gia TP. Hồ Chí Minh (2019).